Tumorski markeri su supstance koje nastaju u ćelijama organizma kao odgovor na postojanje malignog ili benignog tumora i predstavljaju biohemijske indikatore prisustva tumora. Produkuju ih ćelije karcinoma ili organizam kao odgovor na prisustvo kancera, ali mogu da ih produkuju i zdrave, normalne ćelije. Povišen nivo tumor markera može ukazivati na prisustvo tumora, ali sam nije dovoljan da bi se postavila dijagnoza.
Nijedan tumorski marker nije 100% specifičan. To znači da se oni detektuju kako kod zdravih osoba, jer ih mogu lučiti zdrave, normalne ćelije, tako i kod osoba sa karcinomom, a pored toga većinu njih produkuje više vrsta karcinoma. Takođe, nijedan tumorski markeri nije 100% osetljiv, odnosno ne može da se detektuje u svim stadijumima bolesti, posebno u početnom. Bez obzira na ove nedostatke, oni su danas potpuno opravdano našli siroku primenu u laboratorijskoj dijagnostici.
Tumorski markeri se koriste:
- Kao deo skrininga u ranom otkrivanju malignih bolesti i kao pomoć u postavljanju dijagnoze
- U praćenju toka bolesti
- U planiranju i praćenju terapije
- U ranom otkrivanju recidiva, odnosno ponovnog javljanja tumora
Manje su korisni u skriningu, uglavnom se tu koriste kao pomoćno dijagnostičko sredstvo, jer se dijagnoza može potvrditi samo biopsijom, ali u planiranju i praćenju terapije, kao i u otkrivanju recidiva su našli veliku ulogu.
Kod pacijenata kojima je dijagnostikovan karcinom, jako je važno da se prva koncentracija izmeri pre početka terapije, a zatim nakon nje. Tada će poređenje rezultata ukazati na uspešnost terapije.
Tumorskih markera ima mnogo koji se danas u laboratorijskoj dijagnostici rutinski određuju. Najčešće se određuju:
PSA - specifičan je za prostatu. Karcinom prostate je jedini karcinom kod kojeg će ovaj marker biti povišen, ali se njegove povišene vrednosti javljaju i kod nekih drugih, benignih bolesti tog organa. Pored ukupnog PSA, merenjem i slobodnog PSA omogućava se bolje razdvajanje pacijenata sa karcinomom od onih sa benignom hiperplazijom prostate.
CA 125 - prisutan je kod epitelijalnih karcinoma ovarijuma, karcinoma endometrijuma, cerviksa i dojke, ali povišen je i u brojnim benignim stanjima, čak i u trudnoći. Danas se sve više određuje zajedno sa markerom HE 4 koji je najosetljiviji za otkrivanje karcinoma jajnika, posebno na početku bolesti, pa lekari sve više traže određivanje kombinacije ova dva markera.
CA 15-3 - prisutan je kod karcinoma dojke, ali i kod brojnih drugih oboljenja. Najviše se koristi za rano otkrivanje recidiva i praćenje odgovora na terapiju.
CEA - prvi marker koji je uveden u kliničku upotrebu. Prisutan je kod brojnih benignih i malignih stanja, a važan je kao prognostički indikator kod karcinoma debelog creva i u kontroli povratka bolesti.
Tumorski markeri se mogu detektovati u krvi, ali i drugim telesnim tečnostima, a savremena laboratorijska oprema omogućava brzo i tačno određivanje njihovih vrednosti i za većinu se rezultati dobijaju u roku od nekoliko sati. Esencijalno je prepoznati da se vrednosti dobijene razlicitim metodama ne mogu porediti.Testovi različitih proizvođača daju različite rezultate na istom uzorku. Zato je veoma važno da sepacijent prati istim postupkom određivanja, po mogućstvu u istoj laboratoriji.
Danas je dostupno i otkrivanje genetske predispozicije za nastanak kancera, koje već predstavlja rutinsku laboratorijsku analizu. S obzirom da se zna da je malignitet na dojci u 25% slučajeva nasledan, rano otkrivanje genetskih mutacija može sprečiti razvoj karcinoma. Geni koji su odgovorni za nastanak ovog karcinoma su BRCA 1 i BRCA 2, odnosno njihove mutacije. Žene kod kojih postoje te mutacije, sa odgovarajućom verovatnoćom, u zavisnosti od starosti, mogu oboleti od karcinoma dojke. Postupak je potpuno neinvazivan, uzima se krv kao uzorak i rezultati se dobijaju u roku od nekoliko nedelja. Nakon toga, žena, ukoliko ima tu mutaciju gena, može dalje da odluči koju preventivnu meru će preduzeti”.