Reč patologija vodi poreklo od grčkih reči πάθος - pathos: bol, patnja, osećaj i reči λόγος - misao, nauka. Patologija je deo medicinske nauke koja kroz teoriju, a i u praksi proučava bolesti, mane, abnormalnosti i disfunkcije koje mogu pogoditi jedan organizam. Kao deo medicinske prakse, patologija se bavi proučavanjem i dijagnozom stukturnih i funkcionalnih promena na ćelijama, tkivima i organima koji su zahvaćeni izvesnim vrstama bolesti.
Prva od metoda koja se koristila a i danas se koristi u patologiji je metoda otkrivanja uzroka smrti odnosno autopsija, koja je u srednjevekovnom dobu bila strogo zabranjena od strane Crkve. Tek polovinom XVIII veka se pojavljuju prvi radovi na temu izolovanih organa i njihovih disfunkcija uzrokovanih bolestima. Nešto kasnije, nemački patolog Rudolf Virchow svojim aforizmom "omnis cellula ex cellula" postavlja novu teoriju, po kojoj se uzrok raznih bolesti nalazi nešto dublje, u osnovnim jedinicama organizma - ćelijama.
Kasnije razvojem patologije, započeto je makroskopsko i mikroskopsko ispitivanje organa nakon operacija radi postavljanja definitivne dijagnoze, a zatim i analiziranje bioptičkih uzoraka i citoloških uzoraka koji su dobijeni različitim metodama, radi dobijanja dijagnoze pre operacije pacijenta.
Danas je patologija vrlo kompleksna dijagnostička metoda koja se oslanja na niz drugih disciplina koje su srodne sa patologijom, kao što su molekularna patologija, imunopatologija, mikrobiologija i druge, a sve u cilju postavljanja što preciznije dijagnoze.
U okviru „Jugolab“ laboratorije patologija zauzima važno mesto u dijagnostici mnogih oboljenja, prvenstveno zapaljenja i tumora. Broj patoloških i citoloških analiza iz godine u godinu raste i iznosi oko 10000 pregledanih pacijenata.
Pregledaju se uzorci tkiva dobijeni različitim procedurama kao što su ezofagoskopija, gastroskopija, kolonoskopija, rektoskopija, uzorci tkiva grlića materice, endocervikalne kiretaže, kiretaže tela materice, uzorci dobijeni ekscizijom promena na koži, biopsije prostate, zatim uzorci dobijeni u toku manjih hirurških procedura kao što su konizacija (odstranjivanje dela grlića materice), LOOP ekscizija (odstranjivanje malog dela grlića materice), polipektomije (odstranjivanje polipa creva, grlića materice). Takođe se vrši analiza operativno odstranjenih delova i celih organa uz, ukoliko je to potrebno, ex tempore analizu koja podrazumeva uvid u prirodu bolesti u toku same operacije čime se daje smernica hirurgu za dalje postupke.
Pored ovih uzoraka takođe se analiziraju citološki uzorci dobijeni najčešće punkcijom tankom iglom FNA, kao što su citološki uzorci promena na štitnoj žlezdi, koži, ili dubokim organima i citološki uzorci izliva u različitim telesnim šupljinama kao što su pleuralni i peritonealni izlivi i slično.
Pored rutinskih mikroskopskih metoda i bojenja po hematoksilin - eozin metodi za histološke uzorke, MGG i Papanicolaou metodi za citološke uzorke, sprovode se i razna specijalna i imunohistohemijska bojenja zasnovana na imunološkim reakcijama.
Posebno se svake godine analizira sve veći i veći broj PAPA briseva dobijenih posebnom četkicom sa grlića materice u toku ginekološkog pregleda što je od velike važnosti u prevenciji nastanka raka grlića materice.
Rak grlića materice (cervikalni karcinom), predstavlja globalni problem -naročito u zemljama u razvoju. Ova bolest je treća je po učestalosti među malignim tumorima u svetu i sa više od pola miliona novih slučajeva svake godine, čini skoro 9% svih slučajeva raka kod žena. Većina novih slučajeva raka grlića materice (oko 80%) otkriva se u manje razvijenim regionima sveta, u kasnijim fazama bolesti kada je prognoza bolesti loša. Najveći broj smrtnih ishoda od raka grlića materice evidentira se u manje razvijenim regionima sveta, u kojima su stope mortaliteta približno tri puta više.
Sa preko 1300 novoobolelih i približno 500 umrlih slučajeva, rak grlića materice drugi je vodeći uzrok obolevanja i četvrti je uzrok umiranja od raka među našim ženama. Žene su u Srbiji 2002. godine imale najveću incidenciju raka grlića materice (27,3 na 100.000) u Evropi. Vrednosti stopa incidencije cervikalnog raka u Srbiji i dalje su među najvišim i približno su dvostruko više od prosečne stope incidencije u Evropi. Sa udelom od približno 6%, rak grlića materice je četvrti po redu uzrok smrti među malignim tumorima kod žena u Srbiji. Uzrasna distribucija raka grlića materice ranije je pokazivala tipičan porast posle 30 godina, sa vrhom učestalosti u žena starosnih grupa od 45 do 49 i 70 do 74 godine. Poslednjih godina vrh u oboljevanju od karcinoma grlića materice pomera se prema mlađim uzrastima. U Srbiji su uočene su velike regionalne razlike u obolevanju i umiranju od cervikalnog raka. Stadijum bolesti predstavlja glavni prognostički faktor kod bolesnica sa rakom grlića materice.
Kada se bolest otkrije u ranoj fazi često je dovoljno operativno lečenjе. Međutim kod uznapredovale bolesti neophodno je primeniti postoperativnu ili radikalnu radioterapiju, često kombinovanu i sa hemioterapijom, što produžava lečenje, dovodi do različitih komplikacija i značajno povećava troškove lečenja.
Opšte poznato je da razvoju raka grlića materice prethodi nastanak prekanceroznih lezija u epitelu grlića i da prekancerozne lezije ne stvaraju nikakve specifične promene prepoznatljive „golim“ okom i često nisu praćene nikakvim simptomima kod žena. Istraživanje prekanceroznih lezija je olakšano činjenicom da je grlić materice pristupačan za klinički pregled, za uzimanje citoloških i histoloških uzoraka. Program prevencije cervikalnog karcinoma se temelji na spoznaji da većina prekanceroznih lezija može biti otkrivena u cervikovaginaloim citološkom brisu tj. Papnicolaou testom ili PAPA testom, potom otklonjena što za rezultat ima sprečavanje razvoja invazivnog karcinoma.
Osnovne osobine ovih promena koje prethode razvoju raka grlića materice su:
Ove prekancerozne promene otkrivaju se citološkim pregledom brisa uzetim u toku ginekološkog pregleda. Ginekolog uzima bris sa površine grlića materice koji je dostupan, zatim se prave razmazi na pločicama koji se šalju u laboratoriju, boje i analiziraju od strane citoskrinera cervikalne citologije i lekara specijaliste citopatologa.
Prvu citološku nomenklaturu za cervikovaginalne briseve je predložio dr George Papanicolau, otac citologije uopšte koji je prvi igrom slučaja otkrio atipične ćelije u citološkim uzorcima. Zato se navedeni test naziva Papanicolaou test ili PAPA test i interpretira se na sledeći način:
Sistem kategorija je generalno dobro prihvaćen i još uvijek se koristi u brojnim laboratorijama.
Međutim u decembru 1988. god grupa eksperata iz oblasti patologije i citologije je sazvana od strane Nacionalnog instituta za karcinom SAD ( engl. National Cancer Institute United States) u Betezdi u Merilendu da predloži sistem dijagnostičkih smernica za interpretaciju cervikovaginalnih briseva. Betezda sistem (modifikovan 2001.god.) je zvanično prihvaćen od strane državnih autoriteta u SAD-u kao smjernica za rad laboratorija i inkorporirana je 1988. U amandman “The Clinical Laboratory Improvement Act (CLIA 88)”. Danas se pored USA u mnogim zemljama koristi Betezda klasifikacija koja je potisnula upotrebu Papanicolau terminologije, dok se mi trudimo da nalaze tumačimo i na osnovu stare i na osnovu nove klasifikacije radi lakše komunikacije sa ginekolozima i naravno pacijentkinjama i kako bi dali što potpuniju i kvalitetniju interpretaciju PAPA testa.
Tekst napisala: Prof.dr Milana Panjković,
Specijalista patolog, subspecijalista citolog